R. Kulesza „Sparta w V-IV w. p.n.e.” - skrypt

SŁOWO WSTĘPNE

·         15 tys. mieszkańców, założona na sposób wsi, brak okazałych budowli (Tukidydes);

·         Świątynia Ateny Chalkiojkos;

·         Zachowany akropol i świątynia Artemidy-> Pierwszy kult Orthi w VIII w.;

·         Największe greckie polis 8,5 tys km.2, Lakonia, Messenia, Kythera,

·         Obywateli Sparty zwano spartanami lub lakonami, a Lacedemończykami także osoby pozbawione praw politycznych ale mających wolność osobistą periojków;

·         Utrzymanie spartiatów przez niewolnych helotów;

·         Spartiata- obywatel Sparty, Spartanie też Mesenia itd.;

·         Początki Sparty sięgają schyłku II tys. (Dorowie); Spartanie zamieszkują miasto, na wsi utrzymujący ich periojkowie;

·         Prawa Likurga IX/VIII/VII w. zbiór praw i obyczajów, sam Likurg nie jest potwierdzony;

·         Wielka Retra przypisywana Likurgowi wprowadza radę starszych (geruzja)  ;

·         Uzupełnieniem Wielkiej Retry poprawka królów Teopompa i Polydora, która ograniczała samodzielność zgromadzenia obywateli na rzecz geruzji;

·         30 geruzja, 5 eforów przeciwwaga dla 2 królów, i tak do poł. III w p.n.e.

·         W wyniku 2 wojen messeńskich zdobywa tereny, tworzy symmachię spartańską (związek peloponeski);

·         Likurg eliminuje bogactwo, wprowadza równość;

·         Niewiele wiemy o ich historii szczególnie dla wcześniejszych okresów, bo nikt jej nie spisuje, najwyżej od Plutarcha czy Arystotelesa;

1.      USTRÓJ SPOŁECZNY SPARTY

SPARTIACI

·         Starożytna Sparta = Lacedemon (Lakonia + Messenia);

·         Lacedemończycy – ogół wolnych mieszkańców;

·         Spartiaci- obywatele spartańscy pełnoprawni

·         Zamieszkiwali Spartę (zwaną też Lacedemonem) ale nie było to miasto w rozumieniu urbanistycznym-  starożytną Spartą tworzyło 5 wsi;

·         Spartiatów coraz mniej, brak murów, świątyń, spadek obywateli ale nie mieszkańców, być może ze względu na wojny perskie;

·         Kulesza-zmniejszeniu winny spratańśki system dziedziczenia, a obywatelem może być ten, kto jest w stanie wyekwipować się na wojnę;

·         Podział wg wsi na fyle i oby; ob. To to samo co fyla;

·         Mogli uczestniczyć w obradach zgromadzenia (apella) i piastować urzędy

·         Warunki przynależności: matka i ojciec spartiata, 7-20 państwowy system wychowawczy, wspólne stołowanie, nadział ziemi;

·         Zakaz wykonywania prac zarobkowych, to robią heloci, dlatego spartiaci są homoioi czyli równi w wolności;

·         Ale i tak wśród Spartiatów są równi i równiejsi; lepsza arystokracja;

·         Bogaci spartiaci udział w olimpiadach, liczne sukcesy w zapasach, wyścigach na krótki dystans i kwadrygach (konno);

·         Spartiaci jako ludzie przekupni;

·         To, że wszyscy tyle samo monet to mit, tylko równość działów w ramach polis i stąd się wzieło

·         Sparta państwo doryckie;

·         Kleros własność ziemska

·         Równe, niepodzielne kleroi wymysłem III w

Heloci

·         Najbardziej niewolni z niewolników

·         Podstawa gospodarcza, wykonują wszelkie prace, spartiaci tylko militarne

·         Praca na roli, żywią spartan

·         Nie byli zwykłymi niewolnikami, tudno sprecyzować ich status

·         Po podboju messeni większośc jej mieszkańców uczyniono helotami, od V w górowali nad helotami z Lakonii

·         Nazwa od helos zniszczonego przez Spartę miasta; mieli być Achajami lub ludnością przeddorycką

·         Trudno okreslic gdy się stali czy od razu, czy z ewolucją

·         Najpewniej spartanie podporządkowali sobie najpierw bliższa ludność potem dalszą

·         Kształtuje się w czasach Dorów, byli Achajami

·         Lub byli potomkami przeddoryckiej ludności ujarzmionej przez Achajów, niewielu zwolenników

·         Większość nie wierzy w hipotezę że Dorowie walka oligarchia do Sparty reszta rolnikami, biednieją w zależnośc jako heloci

·         Na pewno pcozatek instytucji w Lakonni, w 8 w do mesenni

·         Spartiaci stanowili pierwszy szereg falangi, 7 następnych heloci ale trudno sobie wyobrazić by darzyli ich aż takim zaufaniem, tezy że max do 112 tys.

·         W żywocie Likurga danina helota to 70 medymów jęczmienia dla mężczyzny i 12 dla kobiety i pewna część produktów płynnych z każdego kleros

·         Spartiata nie mógł żądać więcej od helota pod groźbą klątwy

·         Wg uczonych do II wojny messeńskiej oddawali połowę potem tak ustalone

·         Ci z Mesenii bardziej obciążeni

·         Pytanie czy heloci podmiotem czy przedmiotem prawa (czy mogli mieć jakąś własność)

·         Status zbliżony do niewolników, bo pojęcia używane zamiennie

·         Należeli do państwa, ale wykorzystywały ich osoby prywatne

·         Spartiata nie mógł wyzwolić helota ani sprzedać go poza granice

·         W zasadzie w ogóle nie wolno ich sprzedawać (Kulesza)

·         Żeby upokorzyć i odróżnić od reszty skórzane czapki In chiton z kapturem

·         Jeśli krnąbrny To śmierć + karzemy spartiatę który go nie ogarnął

·         Spartiata odpowiedzialny za helotów wobec państwa

·         Wyzwolić helota może tylko państwo np. za niezwykłe zasługi na polu bitwy

·         Eforzy obejmując urząd wypowiadali wojnę helotom po to, by ich zabicie nie było bezbożne, rytuał archaiczny

·         Krypteje – młodzi spartiaci wyposażeni przez państwo w sztylety i trochę jedzenia w nocy napadali na helotów i ich zabijali

·         Wiemy to od Plutarcha

·         Podstępne zgładzenie 2 tys helotów i brak śladów czyli spartanie potrafią ukryć niewygodne fakty

·         Traktują helotów brutalnie i okrutnie

·         Heloto bicie corocznie boto ich by pamiętali że są niewolnikami

·         Zmuszano ich do nieprzyzwoitych tańców, pijaństwa

·         Heloci ich nienawidzą

·         464 trzęsinie ziemi powstanie messeńskich helotów, III wojna messeńska

·         Przegrane, mają się wynieść, ateńczycy osiedlają ich w Naupaktos

·         488 niszczenie messeńskiej elity

·         Zapewne lepiej traktowali helotów lakońskich, bo nie słyszymy by się buntowali

·         Lepiej bo bliżsi

·         Heloci- element liczny, wrogi i niezbędny

·         Wojna peloponeska znów podstęp mówią ze wyzwolą najwaleczniejszych helotów, gdy ci się zgłaszają, mordują ich

·         Heloci w wojsku jakom lekkozbrojni hoplici wioślarze

·         Praowali też jako służba domowa

·         Koniec helotrii prawdopodobnie w II w pne za sprawą rzymian

·         Periojkowie

·         Ci któ®zy mieskzają Peri- naokoło

·         Nie tworzyli grupy jednorodnj,

·         Izokrates mówi ze wśród Dorów wojna i arystokracja obraca słabszych w periojków ich osady to poleis

·         Większość w obszarze pogranicznym

·         Służba wojskowa, bo należności ekonomiczne pod znakiem zapytania

·         Raczej wierni

·         zęść ludności Sparty, najprawdopodobniej pochodzenia achajskiego, która poddała się bez oporu Dorom. Periojkowie byli pozbawieni praw politycznych, mieli jednak wolność osobistą. Wykonywali wszystkie prace gospodarcze, których nie wolno było z kolei wykonywać spartiatom; zajmowali się rzemiosłem, handlem, przemysłem. Dostarczali armii spartańskiej liczne lekkozbrojne oddziały, np. w bitwie pod Platejami walczyło 10 tys. periojków (5 tys. lekkozbrojnych i 5 tys. hoplitów). Mieszkali we wsiach i miastach wokół Sparty. Wspólnie ze spartiatami nazywani byli Lacedemończykami.

·         Niewolnicy -  powstanie Mesenia ithome mamją się wynieść bo jak nie to staną się niewolnikami

·         Uzywani w służbie domowej, anbywanie w trakice wojny, jak inni heloci [wikipedia]

Wyzwoleni heloci

·         Zapewne tylko za zasługi wojskowe

·         Przez państwo

·         Neodamodeis – nowy w ludzie, wyzwolony helota  ale nie każdy wyzwolony helota się nim stawał

·         Nie wiemy w jaki sposób osiągano ten status

·         Hypomeiones – upadly spartiata wykluczony przez prace zarobkową, tchórzostwo albo rażące złamanie prawa

·         Mothakes – młodzi chłopcy którzy ze spartiatami przechodzili agoge

·         Cudzoziemcy, synowie spartiatów i helotek, synowi spartiatów którzy utracili pełnię praw; zróżnicowana grupa, ale może stopniowo zmieniał znaczenie ten termin

2. USTRÓJ POLITYCZNY SPARTY

·      Na czele 2 królów z dynastii Agiadów i Eurypontydów

·      Geneza przy podboju Lakonii przez Dorów

·      Diarchia od bliźniaków Eurystenesa i Proklesa, E. starszy więcej czci mimo że matka wciskała kit że nie wie kto starszy; oni się nie zgadzali i potem ich potomkowie też nie;

·      Agiadzi większa cześć

·      Teza że Agaidzi od Achajów a Eurypontydzi od Dorów lub przywódcy dwóch grup Dorów;

·      Uprawnienia królów (timai)

·      W czasie pokoju : jako potomkowie boga składają ofiary, jedyni kapłani w Sparcie; wysyłanie do Delf, przechowywanie wyroczni;

·      Sądownicze: adopcja, drogi publiczne, zamążpójście osieroconej dziewicy;

·      Wojna: 1 z nich naczelnym dowódcą, początkowo to oni wypowiadają wojnę, później Zgromadzenie; negocjują wstępne warunki pokoju, śmierć zapewne za tchórzostwo;

·      Tak samo się ubierają, tyle że siedzą na tronach i na syssitiach mają podwójne porcje żywności;

·      Mogli zostać ukarani i wygnani, grzywna;

·      Majątek: nie wyróżniają się, nadwyżki na ofiary;

·      Następcy tronu zwolnieni z agoge

·      Wszyscy z wyjątkiem eforów wstawali przed nimi;

·      Heroizowano zmarłych królów, uroczyste pogrzeby, żałoba;

·      Samodzielność królów stopniowo ograniczana przez geruzję i lud

·      Królowie wchodzili w skład 28 osobowej geruzji jeśli go nie ma to najbliżej z nim spokrewniony oddaje za niego

·      Dziedziczy władzę nie pierworodny lecz najstarszy urodzony po objęciu tronu

·      Eforowie kontrolują królów mogą skazać króla nawet na śmierć

·      Spartanie nawet ingerowali w życie małżeńskie troszcząc się o spadkobierców

·      Tak naprawdę wszystko zależało od osobowości króla

Geruzja

·         Ustanowił ich Likurg

·         28 gerontów wybieranych na Z; spośród obywateli powyżej 60 roku życia

·         Głosowano na kogo najgłośniej się krzyknie

·         Zapewne zasiadali tam kreni królów, chociaż oficjalnie poza wiekiem i obywatelstwem nie było żadnych barier;

·         60 tka bo wtedy spartiata kończy aktywny okres służby wojskowej, członkowstwo dożywotnie a geronci nie podlegali kontroli;

·         Organ rządzący Spartą; z eforami nadzoruje spartańskie prawa; przygotowują posiedzenia Zgromadzenia, najwyższa władza sądownicza, ale tylko obywateli bo periojków karzą eforowie;

·         Wielki szacunek;

Eforowie:

·         Od horao patrzę widzę;

·         Nadzorcy;

·         Przyjmowali i wysyłali poselstwa w imieniu państwa, zgłaszani na ZL projekty praw; przewodniczyli z reguły obradom ZL

·         Metoda wyboru taka sama jak przy gerontach;

·         Nie wiemy kiedy się ukształtowało ale pewnie w czasach archaicznych;

·         Nie ma o nich wzmianek w Wielkiej Rhetrze; przypisywano go Likurgowi;

·         Powstał we wczesnym okresie dziejów Sparty, wedle tradycji już w 8 w. p.n.e.

·         Wybierani na rok nie wiemy kto zgłaszał kandydatów;

·         Ale musieli oni prowadzić tak jak geronci kampanię;

·         Kolegium eforów składa się z 5 osób;

·         Zapewne na początku był podział na 5 eforów większych i mniejszych;

·         Z nich jeden był eponimiczny i od niego nazywano rok; wybierani na rok

·         Zwoływali apellę; jeden z nich przewodniczył ich obradom; wykonywali podjęte przez ZL decyzje; władza dyscyplinarna nad ogółem obywateli sądzili pojedynczo, a w poważniejszych sprawach wspólnie, także mają nadzór nad królami;

·         Co 9 lat obserwują niebo i czy królowie obrazili bogów; procedura asteroskopii, zawieszanie królów ;

·         Króla sądzi sąd złożony z eforów, gerontów i 2 króla;

·         Królowi w trakcie wojny towarzyszy 2 eforów

Apella

·         Zgromadzenie Ludowe;

·         Wszyscy dorośli obywatele; ale nie wiemy czy od 20 czy 30 roku życia;

·         Zbierali się w ustalonych terminach; pewnie 1 raz w miesiącu;

·         Początkowo pod gołym niebem w czasach rzymskich w budynku na agorze zwanym Skias

·         Uprawnienia: wybiera urzędników, wyznacza dowódców wojska i floty, nadaje/odbiera obywatelstwo, uchwala prawa, decyduje o wojnie i pokoju, przyjmuje posłów;

·         Wg Wielkiej Rethry wnioski na ZL mogli zgłaszać tylko królowie i geronci; możliwość rozwiązania jeśli będą przekręcać wnioski; zapewne raz głosowano a raz nie; dziwna sprawa z eforami, może mogli zgłaszać wnioski za zgodą geruzji;

·         Na ogół uważa się że na apelli nie toczyły się debaty polityczne czy prawo głosu mieli tylko eforowie i geronci?

·         Przy wyborze urzędników krzyk oceniali zamknięci w budynku spartowane, a inne też krzykiem ale to oceniał już przewodniczący Apelli; innym rodzajem przechodzili na dwie strony gdy chciano precyzyjnie;

·         Elita coroczna rotacja, polemarcha, drugi za królem, nauarchowie flota, osiągnięcia wojskowe drogą do najwyższych godności; w Sparcie nie było losowania, a wybór tylko przy eforach i gerontach; podstawą kooptacja i wyznaczanie elita rządząca wybiera swych zastępców;

·         Wbrew pozorom wcale nie byli silniej związani spartiaci z państwem niż z rodziną;

3.SPARTIATA I JEGO RODZINA

·         Istniały procedury przeciw bezżeństwu, późnemu małżeństwu i złemu małżeństwu;

·         Likurg nakazał zawierać małżeństwa w okresie fizycznego rozkwitu; zapewne kobiety 18-20 a mężczyźni 25

·         Bezżenni pozbawiani są części praw przysługujących obywatelowi spartańskiemu; zakaz oglądania gymnopediów czyli zawodów nagich chłopców

·         Zimą nadzy kawalerowie musieli chodzić dookoła agory śpiewając ze słusznie cierpią

·         Starszy kawalerzy pozbawiani byli szacunku, jaki należał się w Sparcie od młodszych

·         Ręką dysponował ojciec lub jeśli umarł to król; porywano wybranki kobieta nie mogła nosić długich włosów albo umowa albo łapano dziewczyny w ciemnym pomieszczeniu

·         Poligamia bo można było do młodej żony młodego mężczyznę i dobre nasienie

·         Albo gdy dość dzieci to pięknie oddać ją przyjacielowi

·         Poliandria – kilku mężczyzn ma 1 żonę, wspólne dzieci prostytucja, raczej nie, wolna miłość z helotkami;

·         Rozwód przez odesłanie żony do ojca ale to godzi w cześć, więc muszą być wystarczające powody nagradzano za liczne potomstwo za 4 synów zwalniano ze wszelkich obowiązków

·         Oględziny dziecka przez najstarszych członków fyliw lesche

·         Inspekcje ty tylko synóo spartan i spartianel; dzieci chuderlawe porzucano w jamie;

·         Spartanki nadzór nad mamkami

·         „wspólnota dzieci” traktowano je jako wspólne dobro ale nie jak własne dla wszystkich

·         Dziewczynki wychowywały się aż do zamążpójścia pod okiem matki;

·         Spartianki nosiły krótsze szaty, uprawiały sport; zawody w bieganiu ćwiczą są wysportowane;

·         Szacunek, wykształcone, wysportowane, nie mogą nosić biżuterii ani długich włosów;

·         Wysoka pozycja kobiety, chętnie ich słuchano;

4. SPARTAŃSKIE WYCHOWANIE

·         Agoge – wychowanie, idealizowane przez m.in. filozofów w późniejszym okresie;

·         Podobieństwo systemów wychowawczych w Sparcie i na doryckiej Krecie;

·         Zapewne z Krety;

·         Ale spartańskie wychowanie nie istniało to w V i IV w. to dopiero osiągnięcie epoki helleńskiej;

·         Agoge została stworzona w III w. ;

·         Agoge starano się zarchaizować by udawać że żyją wg tych samych likurgowych praw przed Rzymianami;

·         Chcieli być też atrakcyjni turystycznie -> obrząd biczowania małych chłopców;

·         Wraz ze zburzeniem przez Rzymian Koryntu zniesiono spartańską agoge zastępując ją rzymską w II w pne

·         Starano się odtworzyć agoge klasyczną na podstawie tej rzymskiej (Plutarch) co wiodło do jednoznacznie mylnych wniosków;

·         Wychowanie od 7 do 20 przyjmuje panstwo, dzieląc chłopców na drużyny czuwa nad nimi wychowawca jeden z wyższych urzędników przy pomocy swojej młodzieżowej bojówki;

·         7-13 razem przewodzi im najbystrzejszy;

·         Ksenofont; 7 lat w Grecji Ti normalka;

·         Boso 1 szata rzadko się myją potrafią pisać i czytać, mało jedzą

·         14 lat na stałe opuszcza dom i zamieszkuje koszary spali na trzcinie, szkolenia wojskowe;

·         Ważnym elementem rywalizacja i nauka szacunku lakonicznego sposobu wysławiania się;

·         Wychowani polityczne, nauka śpiewu i muzyki

·         Prawdopodobnie 3 okresy wychowania;

·         Koniec symboliczna kradzież sera z ołtarza Artemidy orthii

·         W0 rok młody mężczyzna hebontes wstępuje do wojska ale nie ma jeszcze wszystkich praw

·         30 lat opuszcza koszary może zacząć sprawować urzędy i wraca do domu;

5.SYSSITIE

·         Wychowanie elementem dorosłego życia, nadzorowanie chłopców;

·         Syssitia – wspólne posiłki i sale jadalne Likurg ustanowił ten zwyczaj; z sympozjonu w 6 w. ;

·         Składki, jeśli nie jesteś w stanie ich pokryć to tracisz prawa obywatelskie;

·         Nie można jeść samemu w domu;

·         Pili głównie wino czerwone zmieszane z wodą; albo pieniędzmi albo dostarczali żywność;

·         Syssitia ok. 15 członków;

·         Też jednostka wojskowa

·         O przyjęciu nowych głosowanie starych ale nawet 1 przeciw = odrzucenie

·         Głosowano przez wrzucanie chleba pokruszonego lub nie do naczynia;

·         Członkowie w różnym wieku;

·         Zabierano na nie chłopców, by uczyli się dobrych manier

·         Rozwiano o polityce

·         Lepsze miejsca dla bogatych, którzy dawali więcej jedzenia

·         Hierarchia syssiti np. eforowie jadali razem z innymi czasem dopuszczano do stołóo obcych np. Alkibiadesa;

·         Czynne codziennie z wyjątkiem dni gdy składano ofiarowano; wieczorem główny posiłek

·         Spartiata jadł więcej niż przeciętny grek;

·         Czarna polewka im smakuje bardziej niż mięso

·         Figi

·         Obsługiwali heloci ale kucharze dziedziczni w rodzinach spartańskich

·         Jedli i pili równocześnie, dostatek chleba;

·         Podstawa organizacji wojskowej

·         Jedli w namiotach;

·         Sympozjony zapewne też były ale wypiera je legenda spartańska

6. ŚWIAT WOJNY

·         Z  waz lakońskich wiemy np. o sympozjonach, a  tematyka militarna nie jest tam eksponowana;

·         Reforma w V w. już w skład armii wchodzą też nieobywatele;

·         Mało wiemy o armii

·         40 lat do 60-tki w wojsku;

·         Król -> 5 polemarchów dowodzących morami -> lochag z lochos -> pentekonterzy z pentekostiami -> enomotarchowie z enomotie;

·         Nie wiemy jak powoływano, pewnie stopniowy awans;

·         Mobilizację przeprowadzali eforowie;

·         Państwo pewnie dostarcza broń i zbroję, sami hoplici

·         W tym 300 elitarnych młodych hoplitów;

·         Jazda od V wieku

·         Obóz wojskowy w kształcie koła; nie było ślepego posłuszeństwa ale brawurę też ganiono;

·         Tchórzostwo surowo karano;

·         Polegli na wojnie tak jak kobieta zmarła w połogu nazwisko na grobie; karano tych publicznym ostracyzmem, którzy przeżyli przegraną bitwę, już lepiej zginąć; bo to dotyka też ich rodziny;

·         Ale nie wiadomo,  może to tylko czasowe pozbawianie praw i czci;

CZĘŚĆ II- DZIEJE SPARTY W V I IV W.

7. SPARTA KLEOMENESA I LEONIDASA

·         Od VII w pne potęga Sparty nieustannie rośnie; o losie messeni przesądza zwycięstwo w II wojnie messeńskiej      

·         Od VI w. nie powiększa terenów już siłą tylko aktami propagandy i dyplomacji;

·         Sojusz z Lidią Krezusa w VI w. 555

·         W VI biją Argos, zwycięstwo na Peloponezie;

·         Wtedy symmachia , związek peloponeski = Sparta + sojusznicy na Peloponezie;

·           Hegemonia Sparty, ale bez danin; symmachia sojuszem zaczepno-obronnym miasta członkowskieie miały układ tylko ze Spartą, a nie między sobą;

·         Czy atakują decyduje Sparta w sumie ale musi się liczyć z sojusznikami;

·         Najważniejszym sojusznikiem Korynt;

·         Megara opuszcza symmachię, Bi spór graniczny z Koryntem;

·         Argos przeciwnikiem Sparty na Peloponezie

·         I popiera Argos Persję, a Sparta tych Krezusa co przed Persją

·         Kleomenes I Agaida VI/V w. polityka ostrożna, nie chciał angażować się w dalekie konflikty z Persją;               

·         Kleomenes wojny o obalenie tyranii w Atenach pod koniec VI . Hippiasza i    ujarzmia Argos

·         Afera i wygnanie Kleomenesa, samobójstwo, zastępuje go Leonidas;

·         491 Sparta i Ateny odmawiają „ziemi i wody” dla Dariusza

·         Ateny wspierają Plateje ale w 490 gdy proszą Spartę to ta wymawia się tym, że czeka na pełnię księżyca;

·         Kulesza zapewnie nie chodziło o bunt Helotów tylko naprawdę o święto bo po pełni przybyli w 3 dni, ale się spóźnili i zobaczyli tylko pole Maratonu i złożyli gratulacje Atenom;

·         481 w Istmie Korynckim sojusz helladzki antyperski, dowództwo Sparty;

·         480 Leonidas i 300 ginie pod Termopilami z Persją Kserksesa

·         2 przeżyło to  niesława

·         Równocześnie bitwa Eurybiades pod Artemizjon, flota, Persowie zajmują i palą Ateny;

·         Salamina 480 niby Eurybiades, ale naprawdę Temistokles z Aten, zwycięstwo Helenów;

·         Pauzaniasz, regent ze Sparty idzie naprzeciw pozostającego na zimowych leżach Mardoniosa i spotkanie 479 pod Platejami, zwycięstwo Związku Helleńskiego;

·         Równocześnie 479 Leotychidas zwycięża dla Greków w bitwie morskiej pod Mykale;

·         Spartanie nie chcą się zgodzić by Ateny odbudowały swe mury bo to ewentualne oparcie dla Persji, Ateńczycy podstępem wysyłają tam popularnego Temistoklesa, zagaduje ich a resztę poselstwa, gdy Mury są wysokie, Spartanie muszą uszanować;

·         479/8 ze Sparty szereg ekspedycji karnych dla sprzymierzeńców Persów i podbój Cypru;

·         Dowodzi nimi Pauzaniasz, tyrańskie zapędy + podejrzenia o konszachty z Kserksesem

·         478/7 Ateńczycy zakładają związek morski który ma prowadzić walkę przeciw Persji, Sparta traci rolę przywódczą;

·         Pauzaniasz podejrzany o zdradę z Persami, ale kto wie, może wysłany tam przez samą Spartę a ona starała się zatuszować; ale oczyszczony a dopiero za obietnicę nadania wolności helotom zamurowany w świątyni i trzymany głodem, umarł po wyjściu w 471; namawiają Ateny by to samo zrobiły z Temistoklesem bo obciąża go korespondencja Pauzaniasza, ale naprawdę chodzi o to, że Temistokles podburza inne miasta przeciw Sparcie; w każdym razie uznają go za zdrajcę i musi uciekać;

8. SPARTA MIĘDZY WOJNAMI

·         Lata 70-50 to wojny z Argos, powstanie w Arkadii i heloci;

·         Powstanie helotów, chowają się na górze Ithome w Messeni (III wojna messeńska)

·         Ateńczycy osławieni oblężniczy, jednak nie tak skuteczni, Spartanie podejrzewają ich po zdradę, nagłe ochłodzenie stosunków;

·         458/7 kapitulacja Ithome;

·         Ateńczycy przyjmują Messeńczyków i osiedlają ich w Naupaktos, akt wrogości wobec Sparty;

·         Sojusz Ateny-Argos,  Megara opuszcza Symmachię i przechodzi na stronę Aten;

·         Ateny zajmują formalnie należącą do Symmachii Eginę;

·         Bezpośredni pretekst walki:  konflikt Doryda-Fokida;  przez przesmyk Koryncki do Beocji i Sparta pomaga Dorydzie, Ateny odcinają im drogę 457 bitwa pod Tangarą i zwycięstwo Sparty

·         Ale ostatecznie Ateonm udaje się objąć kontrolę nad Beocją

·         451 rozejm pięcioletni Ateny-Sparta i 30letni Sparta-argos

·         448 tzw. Pokój Kalliasa Persja-Ateny

·         448 Ateny próbują kongres panhelleński, który niby odbudowa świątyń po wojnach z Persją ale naprawdę ma pokazać kto rządzi w Grecji, ostatecznie nie odbywa się;

·         446 pacyfikacja przez Ateny Eubei

·         Pokój 446, równowaga, Argos neutralne, a wszystkie konflikty ma rozsądzać sąd rozjemczy;

9. (II) WOJNA PELOPONESKA

·         Strach Sparty przed Atenami, te rosną , 440-439 tłumią bunt na Samos; Tukidydes mówi że to Korynt chciał wojny, bo Ateny zbyt ingerują w sprawy jego dawnych kolonii- Korkyry i Potidai;

·         Na ZL członkowie Symmachii nalegają na wojnę z silnymi Atenami, Spartanie jako miłujący pokój mogą się znów, jak przy Persji, na tym poślizgnąć;

·         Król namawia by wysłać posłów i sąd rozjemczy, ale większość chce wojny i w 432 r. ostatecznie zapada decyzja o wojnie; sprzyja im wyrocznia delficka;

·         Spartanie dla pozoru wysyłają poselstwa żądając zmazania zbrodni sprzed 200 lat, to samo czynią Ateńczycy, próba sił, nikt nie ma zamiaru ustąpić;

·         Od 431 r. walki, Spartanie z lądu a Ateńczycy z morza, każdy walczy tak jak potrafi najlepiej, mizerne skutki, nie widać rozstrzygnięcia;

·         431 r. spartanie Archidamosa przez miesiąc pustoszą attykę;

·         430 zaraza w Atenach, Ateńczycy obwiniają Peryklesa;

·         Bunt na Lesbos tłumią Ateny a Plateje poddają się Sparcie po oblężeniu

·         427-400 na tronie Eurypontydów Agis II

·         Floty ruszają na Korkyrę, Ateny chcąc im pomóc ale wiatry zatrzymują ich zresztą ku uciesze ateńskiego Demostenesa, na Pylos ziemi Spartan, i tam walki;

·         Bitwa pod Sfakterią 425 ; oblężenie się przeciąga; Spartanie proszą o pokój, ale rozmowy nic nie dają; ostatecznie ateński wódz Kleon i Demostenes przywożą jeńców spartańskich do Aten co rzeczą niespotykaną;

·         424 przesilenie, rozciągnięcie teatru walki na północ na Chalkidyki, Atenom przestaje się powodzić; zawieszenie broni 423

·         Pod Amfipolis giną najbardziej aktywni zwolennicy wojny – Kleon i Brazydas, w Atenach Nikiasz za Kleona a w Sparcie Plejstoankas

·         421 pokój Nikiasza na 50 lat, sąd rozjemczy, wydanie zdobyczy , otwarcie okresu Zbrojnego Pokoju, niezadowolenie sprzymierzeńców Sparty bo np. Beoci nie chcą oddać Platei (a miał być powrót do statusu quo);

·         Nieporozumienia, 418 bitwa pod Mantineją, zwycięstwo Spartan nad Atenami i ich sprzymierzeńcami;

·         Wojna przeniesiona do sycylijskich Syrazkuz, Spartan namawia zdrajca z Aten, Alkibiades;414 zwycięstwo Sparty

·         Od 413 ostatnia faza wojny tzw. Wojna dekelejska, blisko Aten, Sparta zdobywa Dekeleie i buduje tam swoje fortyfikacje;

·         411 przewrót oligarchiczny w Atenach, chcą pokoju ze Spartą tym bardziej że Alkibiades zajmuje wiele wysp ale też Spartanie go posądzają o zdrady i idzie do króla perskiego;

·         404 koniec wojny, zwycięstwo Spartan;

·         Z Wiki:

·         Po ucieczce Alkibiades udał się na Peloponez i zamieszkał w Argos. Stąd wystosował prośbę do króla Sparty Agisa II o zapewnienie mu ochrony politycznej, w zamian obiecał usługi w zakresie strategii wojskowej. Przekonał Agisa II do poparcia zbrojnego oblężonych przez Ateńczyków Syrakuz. Za jego radą na Sycylię została wysłana flota spartańska na czele z Gylipposem. W wyniku działań wojennych przy brzegach Sycylii Ateńczycy ponieśli klęskę. Alkibiades zdołał przekonać Spartę, by zmieniła taktykę w wojnie z Atenami. Latem 413 roku p.n.e., zamiast – jak co roku – zaatakować Attykę z Peloponezu, Spartanie skierowali się na twierdzę w Dekelei, którą zajęli zimą 413/412 roku p.n.e.^[6]. Pod nieobecność w Sparcie zaangażowanego w wojnę Agisa II Alkibiades uwiódł królową.

·         Gdy do wojny po stronie Sparty dołączyła Persja, której obiecano przekazanie kolonii ateńskich w Azji Mniejszej, Alkibiades podburzył miasta jońskie – Chios, Erythraj, Klazomenaj, Milet – do powstania przeciwko swojej metropolii^[8]. W świetle odnoszonych sukcesów na morzu, wspieranej przez Wielkiego Króla Dariusza II i Tissafernesa(satrapa perski) Sparty pozycja Alkibiadesa, któremu nie zapomniano uwiedzenia żony Agisa II, uległa osłabieniu. Strateg więc porozumiał się z Persami, przekonując ich do zwłoki z dalszą pomocą i argumentując to możliwością zyskania większych korzyści po osłabieniu obu stron. Jednocześnie powiadomił trierarchów ateńskich, że gotów jest wynegocjować dla nich wsparcie perskie pod warunkiem ustanowienia w Atenach oligarchii, oczyszczenia go z zarzutów o świętokradztwo i umożliwienia mu powrotu na scenę polityczną. Propozycja Alkibiadesa została poparta przez załogi okrętowe na czele z Pejsandrosem^[9], który udał się do Aten i poczynił kroki do spełnienia warunków Alkibiadesa. Gdy posłowie ateńscy na czele z Pejsandrosem przybyli na dwór Tissafernesa na Samos, strateg w imieniu satrapy zażądał wysokiej ceny za swoje usługi. Podejrzewał bowiem, że Tissafernes odmówi udzielenia wsparcia Atenom. Rokowań nie kontynuowano, jednak nie odstąpiono od działań na rzecz wprowadzenia ustroju oligarchicznego^[10].

·         Powrót do Aten

·         W obliczu niebezpieczeństwa uzyskał przebaczenie Ateńczyków i dowodził ich wojskami w latach 411–407 p.n.e. Ponownie popadł w niełaskę w roku 406, po klęsce Aten w bitwie morskiej pod Notion w pobliżu Efezu, którą lud ateński przypisał Alkibiadesowi. Kolejny raz uciekł, tym razem do swych posiadłości na europejskim brzegu Hellespontu. Po klęsce Aten w 404 roku zbiegł do Persji przed zwycięską Spartą. W tym samym roku został zamordowany^[11].

·         Skutki: zburzone zostały Długie Mury wokół Aten i Pireusu. Ateny utraciły wszystkie terytoria poza Attyką z wyjątkiem wyspy Salaminy. Sparta przejęła flotę ateńską z wyjątkiem dwunastu jednostek. Władza w Atenach przeszła w ręce rządu trzydziestu, składającego się z przedstawicieli oligarchii. Kilka tysięcy wziętych do niewoli Ateńczyków zostało straconych;

·         Upadła idea jedności Hellady, Związek Morski został zlikwidowany. Ateny spadły do roli drugorzędnego państwa greckiego, które w koncepcji Sparty miało być przeciwwagą dla Teb i Koryntu.

·         Ze względu na szeroki teatr wojenny rozprzestrzeniała się kultura helleńska, także na Płw. Apeniński ;

10. SPARTA AGESILAOSA

·         Lizander, dowódca floty ze Sparty przykładem wielkiej kariery, każdy zabiega o jego względy, najpotężniejszy w Grecji;

·         W Atenach rządy 30, mają oligarchię zrobić, ale zwlekają i samowolka;

·         Oligarchowie wyganiają ludzi z Aten, w końcu atakują ich, demokraci zajmują Pireus, oligarchowie proszą o pomoc Lizandra;

·         Lizander chce pomóc, ale król Pauzaniasz nie i pokój w Atenach demokracja a w Euzeulis oligarchia;

·         Spłacenie długu Sparty wobec Cyrusa pomaga mu w walce z Artakserksesem, ale Cyrus umiera;

·         Na tron wybrany kulawy Agesilaos bo syn króla z ‘kulawego łoża’, stronnik Lizandra; zręczny polityk, buduje swoje zaplecze i aż nadto szacunku dla eforów i geruzji;

·         Ruina Sparty – historycy bo nagły napływ pieniędzy i ludzie obnoszą się z bogactwem, Kulesza- bo Epitadeus wprowadza rhetrę, w której kleroi dziedziczyć może już nie syn po ojcu ale każdy, kogo wskaże żyjący właściciel;

·         Upadek Sparty bo upadek dawnych praw (Plutarch) lub słabośc ustroju (Arystoteles);

·         Rhetra zapewne elementem mitu spartańskiego, bo poza Plutarchem nikt o niej nie wspomina;

·         Spisek Kinadona liczy na napięcie chce należnej pozycji, a rozwarstwienie spisek uduszony w zarodku; napięcia społeczne, zmniejszenie liczby obywateli;

·         396 wypawa do Azji w obronie miast greckich gdzie spartanie przeciw Persji

·         Lizander i Agesilaos zwolennikami;

·         Wtedy odsuwa od siebie ex kochanka Lizandra;

·         Później plotki, że Lizander próbował obalić ustrój Sparty i zostać królem;

Wojna koryncka (394-387)

·         Chalkidyki Ateny, Związek Beocki[Teby], Eubea, Korynt, Argos i Persja przeciw Sparcie;

·         Wojna koryncka – konflikt zbrojny w starożytnej Grecji trwający w latach 395-387 p.n.e. pomiędzy Spartą i jej sojusznikami z Związku Peloponeskiego a koalicją czterech polis (Teb, Aten, Koryntu i Argos) początkowo popieraną przez Persję Achemenidów. Bezpośrednią przyczyną wojny był lokalny konflikt w północno-zachodniej Grecji, w który zaangażowały się Teby i Sparta, natomiast głębszą przyczynę stanowiła ekspansjonistyczna polityka Sparty^[1].

·         Wojna toczyła się na dwóch frontach, na lądzie w okolicach Koryntu i Teb oraz na Morzu Egejskim. Na lądzie Sparta wcześnie wygrała kilka znaczących bitew, ale nie była w stanie wykorzystać swych zwycięstw i sytuacja stała się patowa. Na morzu Sparta już na początku konfliktu poniosła dotkliwą klęskę z starciu z flotą perską, co raz na zawsze złamało jej potęgę morską. Korzystając z okazji Ateny przeprowadziły kilka morskich kampanii w ostatnich latach wojny, co pozwoliło na odbicie części wysp będących członkami Ateńskiego Związku Morskiego w V w. p.n.e.

·         W związku z sukcesami Aten Persowie przestali wspierać koalicję i przeszli na stronę Sparty. Zmusiło to sojuszników do podjęcia rozmów pokojowych. Wojnę zakończył pokój Antalkidasa, powszechnie znany jako pokój królewski, podpisany w 387 p.n.e. Zgodnie z postanowieniami traktatu Persja przejęła kontrolę nad całą Jonią, natomiast wszystkie inne greckie miasta zachowały niepodległość. Sparta miała być gwarantem pokoju i otrzymała prawo do użycia siły w celu realizacji jego postanowień. Głównym skutkiem wojny było ukazanie perskiej możliwości skutecznego wpływania na sprawy wewnętrzne Grecji i podkreślenie spartańskiej hegemonii w świecie greckim^[2].

·         W latach następujących bezpośrednio po podpisaniu pokoju obie strony, które miały największy wpływ na jego kształt, Persja i Sparta, skorzystały z przewagi, jaką on dawał. Persja, wolna od ateńskich i spartańskich interwencji w jej azjatyckich satrapiach, umocniła swoją pozycję we wschodniej części basenu Morza Egejskiego i zawładnęła Egiptem oraz Cyprem do 380 p.n.e. Sparta korzystała z postanowienia o niepodległości wszystkich polis nie pozwalając na sformowanie jakiejkolwiek wymierzonej przeciwko niej koalicji. Nielojalni sojusznicy zostali surowo ukarani – dla przykładu Mantineję podzielono na pięć wiosek. Z Agesilaosem na czele, który był zwolennikiem agresywnej polityki, Spartanie wyprawiali się z Peloponezu aż na odległy półwysep Chalcydycki. Dominacja Sparty nad Grecją lądową trwała jeszcze szesnaście lat, aż została złamana w bitwie pod Leuktrami^[42].

·         Wojna jednocześnie pozwoliła na rozpoczęcie odbudowy znaczenia Aten w świecie greckim. Dzięki odbudowie murów i floty Ateńczycy byli zdolni, by skierować swój wzrok za morze. Do połowy IV w. p.n.e. założyli organizację państw basenu Morza Egejskiego – Drugi Ateński Związek Morski. Odzyskano dzięki temu wiele spośród terytoriów utraconych w 404 p.n.e.

·         W tym czasie, Antalkidas podjął negocjacje z Tiribazem i osiągnął porozumienie w myśl którego Persowie zaangażują się w wojnę po stronie Sparty, jeśli koalicja odmówi zgody na pokój. Oznacza to, że Persowie, przede wszystkim ze względu na podejmowane przez Ateny działania, w tym wspieranie króla Ewagorasa na Cyprze i egipskiego faraona Achorisa, którzy pozostawali w stanie wojny z Persją, uznali, że polityka osłabiania Sparty poprzez wspieranie jej sojuszników nie jest dalej użyteczna^[38]. Po przełamaniu blokady w Abydos Antalkidas zaatakował i pokonał niewielkie ateńskie siły i połączył się z flotą sprzymierzonych Syrakuz. Z tymi siłami, wkrótce wspartymi przez okręty przysłane przez satrapów, popłynął do cieśniny Dardanele, by przeciąć szlaki handlowe, którymi dowożono do Aten zboże. Ateńczycy, pamiętając podobną porażkę w wojnie peloponeskiej przed niespełna dwoma dekadami, byli gotowi zawrzeć pokój^[39].

·         W tych okolicznościach, kiedy Tribazos zwołał konferencję pokojową pod koniec 387 p.n.e., obie strony były gotowe dyskutować postanowienia. Szkic porozumienia został przedstawiony w dekrecie króla Artakserksesa:

·         Na głównej konferencji pokojowej w Sparcie Spartanie, których pozycja została wsparta groźbą perskiej interwencji, zadbali o to, by wszystkie ważne greckie polis zgodziły się na te warunki. Zawarte ostatecznie porozumienie było powszechnie znane jako "pokój królewski", ze względu na wpływ Persji na kształt porozumienia. Traktat był pierwszą próbą wprowadzenia powszechnego pokoju (koine eirene) w historii grecki. Zgodnie z postanowieniami traktatu wszystkie polis miały być niepodległe, a Sparta mogła używać siły w celu egzekucji tego postanowienia. Pod groźbą Spartańskiej interwencji Teby rozwiązały Związek Beocki a Argos i Korynt rozłączyły się ponownie. Korynt, pozbawiony silnego sojusznika, został ponownie przyłączony do Związku Peloponeskiego. Po ośmiu latach walk wojna koryncka zakończyła się.

11. W CIENIU TEB I MACEDONII

·         Atenom zależało na utrzymaniu pokoju królewskiego, w przeciwieństwie do Teb, które po zwycięstwie pod Leuktrami (371 ze Spartą którą irytował wzrost potęg Teb w Związku Beockim) czuły się bardzo pewnie;

·         371/70 powstania demokratyczne na Peloponezie przeciw pro spartańskim oligarchicznym rządom;

·         Powstaje związek Arkadyjski skierowany przeciw Sparcie;

·         Tebanie przybywają pomocą Związkowi Arkadyjskiemu;

·         Pomysł inwazji na Lakonię

·         369 oderwanie Messeni, powstanie Megalopolis wrogiego Sparcie;

·         Sparta odsunięta, dopiero potem gdy Macedończycy w siłę też stoi z boku i przyjmuje propozycję Persji, by stanąć po ich stronie, jednak przegrywają w 331 r. pod Megalopolis z Macedonią;

EPILOG

·         IV i III w. to kres gdy wzrasta zadłużenie obywateli (których liczba spada) i zmniejsza się liczba właścicieli ziemskich

·         Hasło „powrotu do praw Likurga” Agis IV i Kleomenes III;

·         W tym czasie (ok.250) już nie ma syssitii i państwowego wychowania

·         Agis IV chce znieść długi i podzielić ziemię i żyć wg praw Likurga, w 242 r. p.n.e. zniesiono długi później zaangażował się w konflikt na Istmie Korynckim nie kończąc reform z podziałem ziemi; Kleomenes po nim nauczony doświadczeniem zapewnił sobie zaplecze polityczne a później reformy;

·         Syssitie i agoge, uzupełnia też liczbę obywateli;

·         Wojna sprzymierzeńcza 220-217 Etolowie namówili Spartan do wystąpienia przeciw Achajom, Rzym sojusz z Etolami

·         Rządy przejmuje Nabis tworząc monarchię typu hellenistycznego;

·         Nadaje wolność tysiącom niewolników, zurbanizował Spartę

·         Czasy rzymskie to czasy dobrobytu i pokoju, upodabnia się do reszty Grecji, tym bardziej że w trakcie wojny domowej stanęła po dobrej stronie (za Oktawianem).